Kodeks Stanisława Augusta

Ten artykuł dotyczy projektu kodyfikacji prawa. Zobacz też: średniowieczny kodeks rękopiśmienny nazwany imieniem Stanisława Augusta.

Kodeks Stanisława Augusta – projekt kodyfikacji prawa cywilnego, karnego i procesowego obowiązującego w I Rzeczypospolitej.

Geneza

Obowiązujące prawo w I Rzeczypospolitej nie było kodyfikowane ze względu na opór szlachty, która obawiała się wzmocnienia władzy króla (pomimo kilku prób nie udało się przełamać oporu sejmu). Wraz z rozpoczęciem obrad Sejmu Czteroletniego pojawił się plan skodyfikowania obowiązującego prawa. Zamiar został przesądzony w chwili wydania Ustawy Rządowej 3 maja, zawarty w niej artykuł VIII stanowił: (…)Nowy kodeks praw cywilnych i kryminalnych przez wyznaczone przez sejm osoby spisać rozkazujemy. Projekt popularnie nazywany był Kodeksem Stanisława Augusta.

Prace nad kodeksem

Do opracowania projektu powołane zostały dwie komisje; dla Korony (jej pracami kierował Hugo Kołłątaj) i dla Litwy. W ich skład wchodzili profesorowie prawa, pisarze i działacze sejmowi m.in.:

• Hieronim Stroynowski: profesor; rektor Szkoły Głównej w Wilnie, zwolennik fizjokratyzmu
• Józef Januszewicz; pierwszy profesor prawa ojczystego w Polsce w Akademii Krakowskiej,
• Józef Szymanowski; późniejszy przewodniczący Wydziału Sprawiedliwości w Radzie Najwyższej Narodowej w 1794 r.
• Franciszek Barss; adwokat warszawski
• Teodor Ostrowski;- profesor prawa, formalnie zaproszony do współpracy po podjęciu uchwały deputacji koronnej 12 października 1791 r., w rzeczywistości obecny jedynie na posiedzeniu w dniu 9 listopada 1791 r.

Komisje nie zdołały doprowadzić swoich prac (poważnie zaawansowanych) do końca z powodu wybuchu wojny z Rosją. Projekt kodeksu nigdy nie został ukończony, tym samym kodeks nie wszedł w życie. Pozostały jedynie cenne materiały. Prawem stały się przygotowane przez komisję projekty ustaw o sądach trybunalskich i ziemskich.

Regulacje

Projektowany kodeks miał mieć postępowy charakter. Regulowane przez niego prawo wciąż pozostawało prawem feudalnym, zawierało jednak już liczne elementy kapitalistyczne. Utrzymano stanowy podział społeczeństwa jednak kontynuowano i rozwijano reformy Sejmu Czteroletniego np.:

• zapewniano ochronę prawną chłopów
  • przewidywano ograniczoną wolność osobistą i nieusuwalność z gruntu
  • przyjmowano regułę poszanowania kontraktów między panem a poddanymi
• określano sąd państwowy dla włościan
• chciano ograniczyć arbitralne postępowanie feudała

Nowoczesne przepisy zawierała zwłaszcza część odnosząca się do prawa karnego, gdzie przewidziano szereg postępowych (humanitarnych) zasad m.in.:

• wprowadzał formalną definicję przestępstwa (nullum crimen sine lege)
• ustanawiał w prawie polskim zasadę pełnej równości wobec prawa karnego (nulla poena sine lege)
• akcentował prewencję szczególną jako uzasadnienie kary
• w sposób generalny regulował nieletniość jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność przy przestępstwach
• zawierał podział na: przestępstwa prywatne i przestępstwa publiczne.

Zobacz też

• Kodeks Zamoyskiego

Linki zewnętrzne

• Kodeks Stanisława Augusta : zbiór dokumentów Warszawa 1938
• Wojciech Szafrański, Opieka w projekcie Wojciecha Prus Olszowskiego do Kodeksu Stanisława Augusta