Niepokalanek

Niepokalanek pospolity

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

niepokalanek

Nazwa systematyczna

Vitex Linnaeus
Sp. Pl. 638 ('938'). 1 Mai 1753^[3]

Typ nomenklatoryczny

V. agnus-castus L.^[3]

Systematyka w Wikispecies

Multimedia w Wikimedia Commons

Niepokalanek (Vitex L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jasnotowatych. Obejmuje ok. 210^[4]–250^[5]^[6]^[7] gatunków. Rośliny te rosną głównie w strefie tropikalnej, z mniej licznymi gatunkami sięgającymi stref umiarkowanych obu półkul^[7].

Liczne gatunki dostarczają wartościowego drewna używanego do celów konstrukcyjnych, wyrobu mebli, kolb, instrumentów muzycznych i in., do rzeźbienia oraz wykorzystywanego jako opał. Pędy niepokalanka pospolitego wykorzystywane są w plecionkarstwie. Niektóre gatunki mają jadalne owoce (np. Vitex doniana, Vitex triflora). Liczne gatunki wykorzystywane są także jako lecznicze^[6]. Niektóre gatunki sadzone są także jako rośliny ozdobne^[6]. Rośliny o białych kwiatach rosnącego w Europie niepokalanka pospolitego były symbolem dziewictwa^[6]. W Starożytnej Grecji podczas festiwalów ku czci Demeter potwierdzane było dziewictwo niezamężnych dziewcząt na łożach splecionych z pędów niepokalanka^[5]. Jako ironiczne w tym kontekście określane jest wykorzystywanie owoców niepokalanka do leczenia chorób wenerycznych przez dawne ziołolecznictwo^[5].

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj najbardziej zróżnicowany w tropikach, liczny zarówno w Starym, jak i Nowym Świecie^[8]. Najdalej na północ przedstawiciele rodzaju rosną w południowej Europie (jeden gatunek – niepokalanek pospolity^[9]), na Kaukazie, w Turkmenistanie, Chinach (14 gatunków^[7]), Półwyspie Koreańskim i Japonii^[4]. Na kontynentach amerykańskich naturalny zasięg kończył się w północnym Meksyku, ale 5 gatunków rośnie jako introdukowane także w zachodniej, południowej i wschodniej części Stanów Zjednoczonych^[4]^[10]. Na półkuli południowej rodzaj sięga najdalej na południe do Urugwaju i północnej Argentyny w Ameryce Południowej, do południowych krańców Afryki, obecny jest w Australii (bez jej południowej części) oraz na Wyspie Północnej w Nowej Zelandii^[4] (jeden gatunek – Vitex lucens)^[11].

Morfologia

Pokrój: Drzewa osiągające do ok. 20 m^[5] (przy średnicy do 1,5 m^[11]), krzewy, czasem płożące^[5], rzadziej liany (d. Paravitex)^[8]. Młode pędy nagie do gęsto owłosionych^[7]^[4], zwykle czterokanciaste^[4]. Starsze pokryte korą gładką lub podłużnie bruzdowaną^[4].

Liście: Ulistnienie naprzeciwległe (czasem liście wyrastają w okółkach po trzy^[8]^[4]), opadające zimą (w porze suchej) lub zimozielone^[4], zwykle ogonkowe^[4]. Blaszka liściowa dłoniastozłożona, zazwyczaj z 3–7 listkami (rzadko z pojedynczym listkiem)^[8]^[4]. Listki zwykle na krótkich ogonkach, całobrzegie, karbowane, piłkowane lub klapowane^[7]^[4]. Blaszka liściowa często szarawozielona^[5].

Kwiaty: Zebrane w kwiatostany wierzchotkowe wyrastające w kątach liści lub szczytowo, czasem tworzące złożone kwiatostany wiechowate^[8], zwykle gęste^[5]. Kielich zrosłodziałkowy, dzwonkowaty lub rurkowaty, z 3–5 ząbkami na szczycie. Korona biała, żółta, różowa, czerwonawa, niebieska do fioletowej^[5]^[8]. U nasady zrośnięte płatki tworzą prostą lub wygiętą rurkę, zakończoną 5 łatkami, promienistą lub grzbiecistą (dwuwargową)^[8]. Gdy korona jest dwuwargowa, górna warga składa się z dwóch łatek, a dolna z trzech, z których środkowa bywa mocno wydłużona^[7]. Cztery pręciki są dwusilne (dwa są dłuższe), osadzone są u nasady rurki korony i zwykle z niej wystają^[8]^[7]. Zalążnia złożona z dwóch (czasem czterech) komór, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, nitkowata, na końcu rozwidlona, z krótkimi ramionami znamion^[8]^[7].

Owoce: Mięsiste, kuliste, jajowate lub owalne pestkowce, zawierające cztery pestki z pojedynczymi nasionami^[8]^[7]. U nasady z powiększonym i trwałym kielichem^[7].

Systematyka

Rodzaj umieszczany był dawniej obrębie rodziny werbenowatych Verbenaceae (głównie z powodu jagodopodobnych, mięsistych owoców)^[5]^[9]. Współcześnie zaliczany jest do podrodziny Viticoideae Briquet in Engler & Prantl (1895) w obrębie rodziny jasnotowatych Lamiaceae^[8]^[2]. Z 10 rodzajów wyróżnianych w obrębie podrodziny^[8] cztery (Paravitex, Petitia, Tsoongia, Viticipremna) okazały się być zagnieżdżone w obrębie przedstawicieli rodzaju Vitex i w efekcie zostały do niego zaliczone, a ich nazwy stały się synonimami^[6]^[12]. Ponieważ trzy kolejne rodzaje przeniesione zostały do podrodziny Premnoideae Bo Li, Olmstead & Cantino w podrodzinie Viticoideae jako najbliżej spokrewnione z Vitex zostały rodzaje Pseudocarpidium i Teijsmanniodendron^[2].

Wykaz gatunków^[4]

(z uwzględnieniem włączenia tu dawniej wyodrębnianych rodzajów Paravitex, Tsoongia, Viticipremna, ale z wyłączeniem dwóch gatunków z problematycznego rodzaju Petitia)

Vitex acuminata R.Br.
Vitex acunae Borhidi & O.Muñiz
Vitex agelaeifolia Mildbr. ex Piep.
Vitex agnus-castus L. – niepokalanek pospolity
Vitex ajugiflora Dop
Vitex altissima L.f.
Vitex amaniensis W.Piep.
Vitex angolensis Gürke
Vitex aurea Moldenke
Vitex axillariflora (Merr.) Bramley
Vitex barorum (Humbert) Callm. & Phillipson
Vitex befotakensis Moldenke
Vitex benuensis Engl. ex W.Piep.
Vitex beraviensis Vatke
Vitex betsiliensis Humbert
Vitex bogalensis Wernham
Vitex bojeri Schauer
Vitex bracteata Scott Elliot
Vitex brevilabiata Ducke
Vitex brevipetiolata Moldenke
Vitex buchananii Baker ex Gürke
Vitex burmensis Moldenke
Vitex caespitosa Exell
Vitex calothyrsa Sandwith
Vitex canescens Kurz
Vitex capitata Vahl
Vitex carbunculorum W.W.Sm. & Ramaswami
Vitex cauliflora Moldenke
Vitex cestroides Baker
Vitex chrysleriana Moldenke
Vitex chrysocarpa Planch.
Vitex chrysomallum Steud.
Vitex ciliata Pierre ex Pellegr.
Vitex clementis Britton & P.Wilson
Vitex cochinchinensis Dop
Vitex cofassus Reinw. ex Blume
Vitex collina (Montrouz.) Beauvis.
Vitex columbiensis Pittier
Vitex compressa Turcz.
Vitex congolensis De Wild. & T.Durand
Vitex cooperi Standl.
Vitex coursii Moldenke
Vitex cuspidata Hiern
Vitex cymosa Bertero ex Spreng.
Vitex degeneriana Moldenke
Vitex dinklagei Gürke
Vitex discoideoglandulosa De Wild.
Vitex divaricata Sw.
Vitex diversifolia Kurz ex C.B.Clarke
Vitex djumaensis De Wild.
Vitex doniana Sweet
Vitex duckei Huber
Vitex duclouxii Dop
Vitex eberhardtii Dop
Vitex elakelakensis Moldenke
Vitex excelsa Moldenke
Vitex farafanganensis Moldenke
Vitex ferruginea Schumach. & Thonn.
Vitex fischeri Gürke
Vitex flava Ridl.
Vitex flavens Kunth
Vitex floridula Duchass. & Walp.
Vitex froesii Moldenke
Vitex gabunensis Gürke
Vitex gamosepala Griff.
Vitex gardneriana Schauer
Vitex gaumeri Greenm.
Vitex gigantea Kunth
Vitex glabrata R.Br.
Vitex golungensis Baker
Vitex grandidiana W.Piep.
Vitex grandifolia Gürke
Vitex guanahacabibensis Borhidi
Vitex guianensis Moldenke
Vitex harveyana H.Pearson
Vitex hemsleyi Briq.
Vitex heptaphylla A.Juss.
Vitex hirsutissima Baker
Vitex hispidissima (Seem.) Callm. & Phillipson
Vitex holoadenon Dop
Vitex holocalyx Baker
Vitex humbertii Moldenke
Vitex humblotiana Callm. & Phillipson
Vitex hypoleuca Schauer
Vitex ibarensis Baker
Vitex impressinervia Mildbr. ex Piep.
Vitex integrifolia Urb.
Vitex iraquensis Moldenke
Vitex klugii Moldenke
Vitex krukovii Moldenke
Vitex kwangsiensis C.Pei
Vitex lanigera Schauer
Vitex lastellei Moldenke
Vitex leandrii Moldenke
Vitex lehmbachii Gürke
Vitex leucoxylon L.f.
Vitex lignum-vitae A.Cunn. ex Schauer
Vitex limonifolia Wall. ex C.B.Clarke
Vitex lindenii Hook.f.
Vitex lobata Moldenke
Vitex lokundjensis W.Piep.
Vitex longipetiolata Gürke
Vitex longisepala King & Gamble
Vitex lowryi Callm., Phillipson & G.E.Schatz
Vitex lucens Kirk
Vitex lutea Exell
Vitex macrofoliola Moldenke
Vitex madagascariensis Moldenke
Vitex madiensis Oliv.
Vitex maranhana Moldenke
Vitex marquesii W.Piep.
Vitex martii Moldenke
Vitex masoalensis G.E.Schatz
Vitex masoniana Pittier
Vitex medusicalyx H.J.Lam
Vitex megapotamica (Spreng.) Moldenke
Vitex melicopea F.Muell.
Vitex menabeensis Capuron
Vitex micrantha Gürke
Vitex microphylla Moldenke
Vitex millsii M.R.Hend.
Vitex milnei W.Piep.
Vitex mollis Kunth
Vitex mombassae Vatke
Vitex mooiensis H.Pearson
Vitex morogoroensis Walsingham & S.Atkins
Vitex mossambicensis Gürke
Vitex negundo L.
Vitex nlonakensis Engl. ex G.Piep.
Vitex novae-pommeraniae Warb.
Vitex obovata E.Mey.
Vitex orinocensis Kunth
Vitex oscitans Moldenke
Vitex oxycuspis Baker
Vitex pachyclada Baker
Vitex panshiniana Moldenke
Vitex parviflora A.Juss.
Vitex patula E.A.Bruce
Vitex payos (Lour.) Merr.
Vitex peduncularis Wall. ex Schauer
Vitex perrieri Danguy
Vitex pervillei Baker
Vitex petersiana Klotzsch
Vitex phaeotricha Mildbr. ex Piep.
Vitex phillyreifolia Baker
Vitex pierreana Dop
Vitex pierrei Craib
Vitex pinnata L.
Vitex polygama Cham.
Vitex pooara Corbishley
Vitex praetervisa Borhidi
Vitex pseudocuspidata Mildbr. ex Piep.
Vitex pseudolea Rusby
Vitex pulchra Moldenke
Vitex pyramidata B.L.Rob.
Vitex queenslandica (Munir) Bramley
Vitex quinata (Lour.) F.N.Williams
Vitex regnelliana Moldenke
Vitex rehmannii Gürke
Vitex resinifera Moldenke
Vitex rivularis Gürke
Vitex rubra Moldenke
Vitex rubroaurantiaca De Wild.
Vitex rufescens A.Juss.
Vitex sampsonii Hance
Vitex scabra Wall. ex Schauer
Vitex scandens Moldenke
Vitex schaueriana Moldenke
Vitex schliebenii Moldenke
Vitex schomburgkiana Schauer
Vitex schunkei Moldenke
Vitex seineri Gürke ex Piep.
Vitex sellowiana Cham.
Vitex siamica F.N.Williams
Vitex snethlagiana Huber ex Moldenke
Vitex sprucei Briq.
Vitex stahelii Moldenke
Vitex stellata Moldenke
Vitex strickeri Vatke & Hildebrandt
Vitex stylosa Dop
Vitex teloravina Baker
Vitex thailandica Bramley
Vitex thorelii Dop
Vitex thyrsiflora Baker
Vitex tomentosa (Munir) Bramley
Vitex tomentulosa Moldenke
Vitex trichantha Baker
Vitex triflora Vahl
Vitex trifolia L.
Vitex tripinnata (Lour.) Merr.
Vitex tristis Scott Elliot
Vitex turczaninowii Merr.
Vitex ugogoensis Verdc.
Vitex umbrosa Sw.
Vitex uniflora Baker
Vitex urceolata C.B.Clarke
Vitex vansteenisii Moldenke
Vitex vauthieri DC. ex Schauer
Vitex velutinifolia Munir
Vitex vestita Wall. ex Walp.
Vitex villosissima (Moldenke) Callm. & Phillipson
Vitex vitilevuensis (Munir) Bramley
Vitex vondrozensis Moldenke
Vitex waterlotii Danguy
Vitex wimberleyi Kurz
Vitex yaundensis Gürke
Vitex yunnanensis W.W.Sm.
Vitex zanzibarensis Vatke
Vitex zenkeri Gürke
Vitex zeyheri Sond. ex Schauer

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-04] (ang.).
↑ ^a ^b Vitex. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-04].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Vitex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-04].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 401. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 969, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Vitex Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-04].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VII. Flowering Plants. Dicotyledons. Lamiales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004, s. 195. ISBN 978-3-642-62200-7.
↑ ^a ^b T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge, London, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney: Cambridge University Press, s. 122. ISBN 0-521-08489-X.
↑ Vitex L. chastetree. [w:] The PLANTS Database [on-line]. USDA, Agricultural Research Service. [dostęp 2020-01-04].
↑ ^a ^b Vitex lucens Kirk. [w:] nzflora [on-line]. Landcare Research. [dostęp 2020-01-04].
↑ Gemma L.C. Bramley, Félix Forest, Rogier P.J. de Kok. Troublesome tropical mints: re-examining generic limits of Vitex and relations (Lamiaceae) in South East Asia. „Taxon”. 58, 2, s. 500–510, 2009.