Pleonazm

Pleonazm (z gr. πλεονασμός pleonasmos „nadmiar”), potocznie lub żartobliwie masło maślane[1] – wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą także w drugiej części, zaliczane do redundantnych połączeń wyrazowych[2][3][4].

Charakterystyka pojęcia

W literaturze nie czyni się konsekwentnego rozróżnienia między terminami „pleonazm” i „tautologia”. Według niektórych klasyfikacji pleonazmami są wyłącznie połączenia wyrazów w stosunku nadrzędno-podrzędnym (jako przeciwstawne traktuje się wówczas tautologie, będące konstrukcjami o charakterze współrzędnym)[5]. Inni autorzy natomiast nie wprowadzają wyraźnego rozróżnienia między tymi określeniami[1][6][7].

Niekiedy pleonazmy stosuje się celowo do konstrukcji figur retorycznych (np. najbielszy odcień bieli), dla osiągnięcia efektu humorystycznego[7] lub wzmocnienia siły ekspresji[8], np. w utworach literackich[1][9]. Charakter pleonastyczny wykazują również niektóre wyrażenia języka codziennego, przy czym część z nich spotyka się z aprobatą ze strony normatywistów (np. mała dziewczynka)[5][10].

Pleonazmy są typowym przedmiotem krytyki językowej na gruncie preskryptywnego podejścia do języka[11][12], a ich używanie bywa postrzegane w kategorii uchybienia stylistycznego[13]. Pogląd normatywny głoszący, że pleonazmów i innych form nadmiarowości słownej należy unikać, został nazwany ideologią zerowej redundancji[14]. Niektórzy badacze nadają terminowi „pleonazm” węższy zakres znaczeniowy, rezerwując to miano dla redundancji krytykowanych i uważanych za niefortunne[5].

Zdarza się, że wyrażenie na pierwszy rzut oka pleonastyczne w rzeczywistości nie komunikuje nadmiarowych treści – na przykład jeśli z kontekstu wynika, że wypowiedź może dotyczyć zarówno polityka Lipca, jak i miesiąca, to wyrażenie mowa jest o miesiącu lipcu nie jest właściwym pleonazmem.

Mechanizmy powstawania

Pleonazmy czasami zawierają wyrazy pokrewne (np. tłusty tłuszcz), wyrazy obce, których zakresu semantycznego twórca wypowiedzi nie uświadamia sobie w pełni, przynajmniej w momencie mówienia (np. akwen wodny), lub powielone dodatkowym słowem znaczenia wynikające z użytej formy leksykalnej lub gramatycznej (np. ryzyko wystąpienia powikłań zamiast ryzyko powikłań).

Przykłady

  • cofać się do tyłu
  • wracać z powrotem
  • najbardziej optymalne
  • równe połowy
  • pełny komplet
  • potencjalnie możliwy
  • pozytywna aprobata
  • akwen wodny
  • fakt autentyczny
  • demokracja ludowa
  • wzajemna współpraca
  • kopnąć nogą
  • spadać w dół
  • kontynuować dalej
  • zabić na śmierć[a]

Skrótowce

Formalnie pleonazmami są również niektóre wyrażenia skrótowcowe, na przykład te związane z techniką (artykuły AGD, pamięć RAM, dioda LED, płyta CD, komputer PC), prawem i administracją (numer NIP, podatek VAT, rejestr KRS) lub medycyną (wirus HIV). Zjawisko występowania tego rodzaju pleonazmów określa się żartobliwie jako RAS syndrome (Redundant Acronym Syndrome syndrome)[7]. W praktyce takie połączenia są jednak powszechne i nie budzą zastrzeżeń środowisk zajmujących się poradnictwem językowym[15], gdyż brak poprzedzającego skrótowiec rzeczownika może prowadzić do niezręczności, między innymi z uwagi na trudności z odmianą skrótowca przez przypadki. W zdaniu:

Kopiowanie płyty CD do pamięci RAM sygnalizowane jest migotaniem diody LED.

brak owych rzeczowników prowadziłby do nienaturalnie brzmiącego:

Kopiowanie CD do RAM sygnalizowane jest migotaniem LED.

Niektóre skrótowce przyjęło się odmieniać przez przypadki[16][17] (pojemność RAM-u, ujawnienie PIN-u, zakażenie HIV-em) – o wyborze między odmianą, jej brakiem lub zastosowaniem w danym kontekście pleonazmu decyduje uzus (zwyczaj), w tym przypadku stopień leksykalizacji skrótowca. Obcojęzyczne skrótowce poprzedzone odpowiednimi rzeczownikami tworzą tak zwane pleonazmy pozorne[15], gdyż obcojęzyczna nazwa występująca w rozwinięciu skrótu nie jest ogólnie przyjętym leksemem języka docelowego – dlatego z przychylną oceną spotykają się określenia podatek VAT (słowo tax w skrótowcu VAT nie jest elementem języka polskiego, w którym jego odpowiednikiem jest słowo podatek), komputer PC i tym podobne.

Stosowalność odmiany skrótowców lub poprzedzanie ich odpowiednimi rzeczownikami może zależeć od kontekstu wypowiedzi i stopnia znajomości danego skrótowca w gronie jej adresatów. W kontekście dotyczącym medycyny, zwłaszcza w specjalistycznym artykule medycznym, poprzedzanie skrótowca HIV rzeczownikiem wirus może być uznane za niefortunne stylistycznie, jednak w kontekstach popularnonaukowych zastosowanie pleonazmu jest uzasadnione.

Zobacz też

Zobacz hasła pleonazm i masło maślane w Wikisłowniku

Uwagi

  1. ↑ Zwrot ten stał się pleonazmem w toku ewolucji semantycznej, o czym świadczy trzeci statut litewski (1588) w rozdziale 12 w art. 14 jeśli by na rękę wyzwawszy się na śmierć jeden drugiego zabił; zwrot ten powtórzyły jeszcze Prawa kardynalne (1768) w art. 20 gdyby się trafiło, żeby szlachcic chłopa złośliwie i nie przypadkowo, ale dobrowolnie, rozmyślnie na śmierć zabił. Etymologicznie zabić jest aspektem dokonanym czasownika bić, z czasem wyraz ten nabrał znaczenia powodować śmierć.

Przypisy

  1. ↑ a b c Pleonazmy, czyli „masło maślane” – błąd czy nie błąd? [online], ekorekta24.pl, 21 maja 2018 [dostęp 2018-10-24] .
  2. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 270.
  3. ↑ HannaH. Jadacka HannaH., Hasła problemowe. Tautologia, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 1760, ISBN 83-01-13681-2 .
  4. ↑ Urbańczyk 1992 ↓, s. 249 n.
  5. ↑ a b c KatarzynaK. Kłosińska KatarzynaK., Mała dziewczynka [online], Poradnia językowa PWN, 14 lipca 2016 [dostęp 2018-10-10] .
  6. ↑ MirosławM. Bańko MirosławM., pleonazm i tautologia [online], Poradnia językowa PWN, 16 kwietnia 2002 [dostęp 2018-10-10] .
  7. ↑ a b c Karlík 2017 ↓.
  8. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 325.
  9. ↑ GregoryG. Hays GregoryG., Prose Style, [w:] RalphR. Hexter, DavidD. Townsend (red.), The Oxford Handbook of Medieval Latin Literature, New York: Oxford University Press, 2012, s. 217–238, DOI: 10.1093/oxfordhb/9780195394016.013.0011, ISBN 978-0-19-539401-6, ISBN 978-0-19-987519-1, ISBN 978-0-19-996868-8, OCLC 838127291  (ang.), patrz s. 220.
  10. ↑ Siostra bliźniaczka [online], Poradnia językowa PWN, 14 października 2016 [dostęp 2018-10-10] .
  11. ↑ FilipF. Berlengi FilipF., Prescriptivism and Language Ideologies: A Comparison between Croatian and English Usage Guides, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2018, s. 10  (ang.).
  12. ↑ HeltaiH. Pál HeltaiH., Explicitation, Redundancy, Ellipsis and Translation, [w:] KrisztinaK. Károly, ÁgotaÁ. Fóris (red.), New Trends in Translation Studies: In Honour of Kinga Klaudy, Budapest: Akadémiai Kiadó, 2005, s. 45–75, ISBN 978-963-05-8257-5, OCLC 63519254  (ang.), patrz s. 56–58.
  13. ↑ AleksandraA. Okopień-Sławińska AleksandraA., Pleonazm, [w:] Słownik terminów literackich pod redakcją Janusza Słowińskiego, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, s. 390–391 .
  14. ↑ FilipF. Berlengi FilipF., Prescriptivism and Language Ideologies: A Comparison between Croatian and English Usage Guides, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2018, s. 10, 22  (ang.).
  15. ↑ a b MirosławM. Bańko MirosławM., pozorne pleonazmy [online], Poradnia językowa PWN, 25 października 2008 [dostęp 2018-10-10] .
  16. ↑ MirosławM. Bańko MirosławM., odmieniamy skrótowce [online], Poradnia językowa PWN, 13 grudnia 2008 [dostęp 2018-10-10] .
  17. ↑ MirosławM. Bańko MirosławM., rodzaj gramatyczny skrótowców [online], Poradnia językowa PWN, 5 listopada 2008 [dostęp 2018-10-10] .

Bibliografia

  • AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
  • PetrP. Karlík PetrP., Pleonasmus, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).
  • JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
  • StanisławS. Urbańczyk StanisławS. (red.), Encyklopedia języka polskiego, Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, ISBN 83-04-029-94-4 .

Linki zewnętrzne

  • Łukasz Rokicki: Pleonazmy i tautologie. 2011-09-05.
Kontrola autorytatywna (środek stylistyczny):
  • LCCN: sh85103472
  • GND: 4507056-8
  • BNCF: 5630
  • NKC: ph370257
  • J9U: 987007555701005171
  • БРЭ: 3145102
  • Catalana: 0132677
  • DSDE: pleonasme